‘Het mooiste concertgebouw van Nederland’ moet de befaamde Amsterdamse dirigent Willem Mengelberg hebben gezegd, nadat hij een concert in de juist opgeleverde Vereeniging had afgetikt. Hij roemde daarmee niet alleen de akoestiek, maar impliciet ook de royale publieksvoorzieningen en de eigentijdse architectuur. Deze kwaliteiten waren aan het begin van de eenentwintigste eeuw nog maar moeilijk te ontdekken. Toen Braaksma & Roos eind 2012 werden geselecteerd voor de renovatie van De Vereeniging en zij kennismaakten met dit concertgebouw, was hun snel duidelijk dat hier geen sprake kon zijn van een aanpak die niet is geworteld in een diepgaande analyse. De staat waarin het gebouw op dat moment verkeerde, vormde het levende bewijs dat een benadering die honderd jaar gebruiks- geschiedenis buiten beschouwing laat, gedoemd is te mislukken.
Lees ook: Braaksma & Roos over de Vereeniging
Vanuit de vaststelling dat de vele aanpassingen in het verleden neerkwamen op een vorm van symptoombestrijding, wist de architect de opdrachtgever te overtuigen van het belang van een goede anamnese. In zijn optiek is onderzoek naar die aanpassingen minstens zo belangrijk als het achterhalen van de oorspronkelijke opzet van het gebouw of het karakter van architect Oscar Leeuw. Deze artistiek begaafde ontwerper genoot in het Nijmegen van rond 1900 grote bekendheid en kreeg veel prestigieuze opdrachten, waarin hij het geldende rationalisme koppelde aan een joyeuze afwerking.
Het is voor een opgave als deze de enig juiste benadering. Uit het onderzoek bleek dat Oscar Leeuw zijn ontwerp baseerde op de typologie van concertgebouwen als het Neue Gewandhaus in Leipzig en het Weense Musikverein. Daarbij wist hij de gewenste multifunctionaliteit, waarbij sociëteitsruimten en concertzaal in één gebouw werden ondergebracht, overtuigend op te lossen door de entree en de foyer tussen beide gebouwdelen te positioneren. Het resultaat is een bijzonder functioneel en helder gebouw dat, ingebed in een parkachtige tuin, contact legt met de rotonde waar de grote Nijmeegse verkeerswegen samenkomen. Van die helderheid was in 2012 weinig meer over, om van het joyeuze karakter maar te zwijgen. Na een goed bezocht ‘stadsgesprek’ dat aanvullende informatie leverde over de rol die het gebouw in het leven van de Nijmegenaren speelt, bepleitte Roos een masterplan dat antwoord zou bieden op alle technische en functionele tekorten en de kernkwaliteiten van het oorspronkelijke ontwerp zou herstellen. Uit de wisselwerking tussen het programma van eisen en de gebouwgeschiedenis ontstond een geheel dat meer is dan de som der delen.
Het masterplan richtte zich op het herstel van de oorspronkelijke structuur en de bijbehorende helderheid. Dit voornemen leidde tot een reeks van ingrepen in de publieksruimten en het effect is verbluffend. Wat na de hoofdentree met zijn vooralsnog ongewijzigde goedkope afwerking van de jaren tachtig in het oog springt, is de feestelijkheid die de bezoeker bij een concertgebouw mag verwachten. Roos heeft dit bereikt door de vloeren een zekere neutraliteit te geven, die het opnieuw aangebrachte, authentieke kleurenpalet van wanden en plafonds versterkt. De door Peter Sas ontworpen bar tussen foyer en restaurant en de abstracte kroonluchters van Beersnielsen vormen eigentijdse, vakkundig uitgevoerde toevoegingen die de feestelijke allure versterken.
Ruimtelijke en logistieke oplossingen
Maar er is nog iets wat daar bovenuit stijgt en dat houdt verband met de ruimtelijke relaties, zowel binnen het concertgebouw, als tussen gebouw en stad. Bovendien heeft de architect op overtuigende wijze het logistieke probleem van de routing opgelost, evenals de ontoereikende en verouderde catering, vestiaire en sanitaire voorzieningen. Dat het ontwerp van Oscar Leeuw leidend is geweest bij deze recente ingreep, kan worden opgemaakt uit het herstel van de visuele relatie tussen de entree van de grote zaal – via hoofdtrap, foyer en restaurant – en het middelpunt van het Keizer Karelplein. Het herstel van de koppeling tussen het culturele hart van Nijmegen en het drukke verkeershart van de stad is een ingreep van betekenis, die bovendien geen enkel misverstand laat bestaan inzake de interne oriëntatie. De centrale bar op de overgang tussen foyer en restaurant overtuigt zowel qua plaats als vormgeving. Hij beschikt niet alleen aan beide zijden over een indrukwekkende lengte, wat de uitgifte tijdens de pauzes aanzienlijk vergemakkelijkt, maar is tevens van een vrolijke kleurigheid die de feeststemming verhoogt. Hoewel onmiskenbaar een contemporain object – een meubel eigenlijk – verhoudt het zich goed tot de authentieke kleurstelling van de buitenwand van de grote zaal. Twee andere vernieuwingen zijn eveneens van belang, maar passen zo naadloos in het concept van Oscar Leeuw dat ze in eerste instantie niet opvallen: de doorbraak naar het trappenhuis dat de eerste verdieping ontsluit en de relocatie van de vestiaire en de sanitaire voorzieningen. Op de verdieping beschikten de kleine zaal en een aantal andere ruimten vanaf de bouw over een eigen entree met trappenhuis in de noordwestelijke toren van het complex. De exploitatienadelen die dat met zich meebracht, waren in 1999 door Royal Haskoning weliswaar opgelost, maar verstoorden de architectonische kwaliteit van het gebouw. Het oorspronkelijke trappenhuis is nu bereikbaar gemaakt vanuit de hoofdentree, met een vanzelfsprekende en heldere routing tot gevolg. Verder werd de vestiaire verdiept onder de aflopende vloer van de grote zaal geplaatst en via een bypass onder de foyer gekoppeld aan een ruim opgezet sanitair blok. Met deze ingreep heeft de architect een lastige logistieke knoop ontward. Bovendien is dat zo gebeurd, dat ook hier recht werd gedaan aan de intrinsieke kwaliteiten van het ontwerp van Oscar Leeuw.
Lees ook: Renovatie De Vereeniging Nijmegen door Braaksma & Roos Architectenbureau
Eigentijds concertgebouw
De Vereeniging heeft hiermee een flinke slag gemaakt en de resultaten smaken naar meer. Dat er nog meer moet volgen, mag duidelijk zijn: momenteel schieten de voorzieningen voor de artiesten ernstig tekort en wordt de tuin gedomineerd door geparkeerde auto’s. De in het masterplan geschetste vernieuwing en uitbreiding van het gebouwdeel ‘backstage’ en de herinrichting van de tuin zijn dan ook belangrijke stappen in de realisering van een hoogwaardig, eigentijds concertgebouw. Op basis van de goed onderbouwde anamnese zijn maatregelen doorgevoerd die De Vereeniging effectief nieuw leven inblazen. Na de eerste kennismaking met het voorlopige resultaat hebben de bezoekers de vernieuwingen omarmd. Door de grondige analyse van honderd jaar verbouwingen is de weg terug gevonden naar het oorspronkelijke ontwerp. Niet om de allure van toen te herstellen, maar een nieuwe allure te scheppen. Het is nu zaak de volgende stappen te zetten.
