In het zuidwesten van Utrecht ligt tussen het Amsterdam-Rijnkanaal en het Merwedekanaal de wijk Kanaleneiland. Deze dateert uit de periode na de Tweede Wereldoorlog, toen Utrecht sterk begon te groeien. In 1954 werden grote delen van de buurgemeenten geannexeerd, waarmee het grondgebied van de stad verdubbelde in oppervlakte. Op dat nieuw verworven gebied werd in hoog tempo een reeks grootschalige uitbreidingswijken gepland en gebouwd. Kanaleneiland werd in 1957 ontworpen door C.M. van der Stad, was een van die wijken: een woongebied ontworpen op modernistische leest, met stempels en stroken, waarbinnen een strenge scheiding van functies werd doorgevoerd en grootschalige bouw in prefab plaatsvond.
De wijk was begin jaren zeventig klaar en bestond vooral uit middelhoogbouw en hoogbouw; door het ontbreken van ruimere eengezinswoningen was de middenklasse sterk ondervertegenwoordigd. Samen met de teruggang in het voorzieningenpeil leidde dat al vrij snel na de voltooiing van de wijk, in de jaren tachtig, tot achteruitgang. Sinds 2000 wordt Kanaleneiland met zijn fysieke, sociale en economische problematiek door de rijksoverheid beschouwd als probleemgebied. Later werd de wijk opgenomen op de lijst van zogenaamde Vogelaarwijken, waarin tussen 2007 en 2013 honderden miljoenen euro’s zouden worden geïnvesteerd. Daarbij vond onder meer grootschalige sloop en nieuwbouw van woningen plaats. Het omstreden Vogelaarprogramma heeft inmiddels plaats gemaakt voor een aanpak waarin de gemeente Utrecht streeft een proces van ‘gentrification’ op gang te brengen. Maar tegelijkertijd wordt er in Kanaleneiland ook nog veel nieuwbouw gerealiseerd. Het meest in het oog springende project is de pas opgeleverde woontoren De Verkenner. Om een bijdrage te leveren aan het doorbreken van de eenzijdige bevolkingsopbouw van de wijk heeft de opdrachtgever van dit gebouw, de woning- corporatie Mitros, gekozen voor een mix van woningtypen. Het complex bevat in de plint negen woon-werkwoningen, daar boven 71 huurwoningen in de vrije sector, en vijftien woningen voor een specifieke doelgroep: autistische jongeren die begeleid zelfstandig wonen.
Lees ook: ARC16: Woontoren De Verkenner – Mei architects and planners
Met De Verkenner heeft Kanaleneiland een nieuw, gezichtsbepalend element op een zeer prominente locatie, gelegen aan de centrale toegangsas die het noordelijk en het zuidelijk deel van Kanaleneiland van elkaar scheidt. Hier was aanvankelijk een nieuw kantoor van Mitros gepland. Toen dat project werd geschrapt, bleef de locatie over voor woningbouw. In opdracht van Mitros ontwikkelde het Rotterdamse bureau Mei architects and planners de woontoren De Verkenner binnen de voor het kantoor bedoelde stedenbouwkundige envelop. Op een plint van drie lagen staat de toren, vijftig meter hoog, als krachtig accent binnen de blokkenstructuur van Kanaleneiland.
De woontoren staat op de hoek van een bouwblok met laagbouw. De opzet van de modernistische wijk, met zijn zeer ruim bemeten wegenstructuur, en de ligging van de woontoren ten opzichte van de ringweg, leiden ertoe dat de buitengevels van het complex een zware geluidsbelasting hebben. De gevels hebben daarom aan de onderkant een behoorlijk gesloten karakter, maar worden geleidelijk opener naarmate de woningen verder boven het maaiveld liggen. Bovenin worden de ramen groter, waarmee een gevarieerde, levendige gevel ontstaat. Die heeft – in contrast met de horizontaal georiënteerde architectuur van de oorspronkelijke wijk – een sterk verticaal gerichte opzet met penanten die over de gevel doorlopen naar boven. De buitengevels van de toren bestaan uit betonnen elementen met een warm roodbruine kleur, aansluitend op de bakstenen gevels van de belendingen. Daarnaast zijn 13.000 keramische tegels aan de gevel bevestigd, die – in een aparte aanbesteding – zijn geleverd door Koninklijke Tichelaar uit Makkum. Door deze toevoeging aan de gevel krijgt het gebouw aan de buitenzijde van het blok een zeer rijke textuur. De tegels zijn ontworpen door Milou van Ham, voorzien van dichtregels geschreven door Tsead Bruinja.
Lees ook: Taalkunstwerk voor de Verkenner
Bij het ontwerp van de gevels aan de binnenzijde van het blok is gezocht naar een zeer sterk contrast met de gesloten buitenzijde van het gebouw. Dat was ook mogelijk door de ligging aan de zuidzijde van het gebouw, en door het feit dat deze gevel een veel mindere geluidsbelasting heeft. Waar mogelijk zijn de buitenruimten van de woningen aan deze gevel gerealiseerd. Die hebben een uitgesproken luchtig karakter door de toepassing van beton met een extreem hoge sterkte, waardoor de dikte van de plaat beperkt kon blijven tot slechts zeven centimeter. Dit wordt nog versterkt door de diepte van de balkons, die hier en daar tot drie meter uitkragen. De gevels aan de binnenzijde zijn van een lichtgele kleur beton, de kozijnen hebben een champagnekleur en de balkonhekken zijn van geel glas om het contrast met de buitengevels te maximaliseren. Het effect van dat contrast is een gebouw dat uitgehold lijkt te zijn.
Dat effect wordt nog versterkt doordat veel aandacht is besteed aan de onderzijde van balkons en galerijen. In de traditionele galerijflats die het beeld van Kanaleneiland bepalen zijn die vaak zeer armoedig gedetailleerd, terwijl ze zich wel vol in het zicht bevinden. In De Verkenner is het materiaal waaruit de gevels bestaan doorgetrokken over die onderkanten. Zo werkt De Verkenner niet alleen door zijn hoogte en verticaliteit, maar ook door zijn uitgesproken vormgeving als nieuwe landmark binnen een wijk die in hoog tempo verandert en diversifieert. Met zijn opvallende verschijning kan de toren tevens worden opgevat als symbool van die verandering.
