Het gloednieuwe Museum Het Valkhof ligt op een landschappelijk en historisch zeer bijzonder stukje Nijmegen: een hoge bult die niet alleen een wijds uitzicht biedt over de Waal en de Ooipolder, maar ook prominent heeft gefigureerd in het Romeinse en Middeleeuwse verleden. Op en in de bult bevinden zich resten van Romeinse wegen, van een Middeleeuwse stadswal met spietoren en van het oorspronkelijke Valkhof, een door Frederik Barbarossa in de twaalfde eeuw gebouwde burcht. De tweede helft van de twintigste eeuw bracht een parkeerplaats en een midgetgolfbaan. Die laatste manifestatie van prille vrijetijdscultuur moest wijken toen gemeente en provincie ernstiger plannen maakten. Het Provinciaal Museum Kam en het Nijmeegs Museum Commanderie van Sint-Jan waren toe aan een behuizing waarin hun collecties -respectievelijk archeologie en oude en moderne kunst- beter konden worden beheerd en getoond. Besloten werd om beide verzamelingen onder te brengen in één nieuw op te richten museum waarmee dan ook meteen het imago van Nijmegen kon worden opgevijzeld. In 1995 werd voor het museumontwerp een prijsvraag uitgeschreven waarbij de jury de inzending van Benthem Crouwel als winnend aanwees, maar de opdrachtgever het ontwerp van Van Berkel & Bos verkoos.1
De bouw van het museum maakt deel uit van ‘Centrum 2000’, een meerjarenplan dat voorziet in een grondige opknapbeurt van het Nijmeegse stadshart. Met subsidie van de Europese Gemeenschap wordt de omgeving van het station opgefrist, worden een ‘cultureel kwartier’ en een nieuwe winkelstraat aangelegd, en wordt het bestaande winkelgebied van nieuwe straatprofielen en nieuw meubilair voorzien. Er ligt ook een plan voor de aanleg van een kabelbaan als openbaar vervoer tussen het Centraal Station en de noordoever van de Waal, met haltes in de binnenstad. Het millennium waarvoor Nijmegen zich met ‘Centrum 2000’ opmaakt is kennelijk van precies dezelfde consumptieve en (cultuur)toeristische snit als overal elders.
Bijzondere contextualiteit
De opknapbeurt is inmiddels zover gevorderd dat Museum Het Valkhof vanuit het Nijmeegse stadscentrum uitsluitend is te benaderen door een labyrint van roodbeklinkerde, met gietijzeren goten gedraineerde winkelstraten. Deze keurig geherprofileerde stedelijkheid voert de burger over de Grote Markt en Burchtstraat langs een slagorde van winkeluithangborden naar het Kelfkensbos, waar de blik tot stilstand komt tegen de gevel van het nieuwe museum. Hier valt op dat het museumgebouw schijnbaar nogal plompverloren als een doos dwars tussen de zichtlijn uit de winkelstraat en de achter het museum gelegen parkaanleg is geplaatst. Ontegenzeggelijk leek het ontwerp van Benthem Crouwel in dit opzicht beter: het situeerde een belangrijk deel van het volume ondergronds, en plaatste boven het maaiveld alleen een dunne, grotendeels transparante schijf. Het gebouw van UN-Studio moet het stellen zonder deze onmiddellijke transparantie van stad naar park. Maar niets is wat het lijkt: bij nadere beschouwing wordt duidelijk dat u n - Studio in dit ontwerp wel degelijk acht hebben geslagen op de ruimtelijke context. Na binnenkomst in het museum gaat het bordes over in een spectaculair vormgegeven trap die omhoog leidt naar een galerij langs de oostzijde van de bovenverdieping. Deze ruim geproportioneerde galerij strekt zich uit over de volle lengte van het gebouw en is grotendeels beglaasd, waardoor er van hieruit ineens toch het contact met het park is dat het museum buiten leek te barricaderen. Behalve aan de oostkant is ook aan de noordkant van de bovenverdieping een glazen gevel toegepast. Met deze laatste beglazing is een magnifiek uitzicht over de Waal voor de museumbezoeker in een etalage gezet. Het contact tussen museum en park op de bovenverdieping krijgt een soort wederkerigheid doordat er een wandelroute is gemaakt waarin trappen ter weerszijden van het museum buitenom toegang bieden tot de Middeleeuwse wal aan de oostkant waarop zich het park bevindt. Wandelend over deze wal kan door de gevel van de galerij in het museum worden gekeken. Ook op de begane grond is de Middeleeuwse wal in het ontwerp opgenomen, nu niet als een visueel element maar als de fysieke begrenzing van een achter het museum gelegen caféterras annex beeldentuin.
Kruising van elementen
De tentoonstellingsruimte op de bovenverdieping is vormgegeven als een reeks parallelle gangen waarin diagonale kepen zijn gemaakt voor zicht en circulatie. Een golvend plafond van gebogen aluminium lamellen, ontworpen met behulp van een computer, lijkt geschikt om als formeel motief voor samenhang te zorgen wanneer deze in de collectie mocht ontbreken. De plattegrond doet denken aan een negentiende-eeuwse opeenvolging van lineair geordende ruimtes, aan een modernistische wandeling langs vrij in de ruimte opgestelde panelen, en aan postmodern heen-en-weer zappen tussen thema’s en tijdperken. Ook elders in dit gebouw worden traditionele typologische elementen met meer eigentijdse gekruist tot een voorzichtig nieuwe museale soort. Met voorplein, bordes en trap omhoog naar de collectie legt dit gebouw een flinke drempel tussen de banaliteit en het domein van kunst en cultuur. Tegelijkertijd is die trap doorsneden met openingen naar andere trappen die de opwaartse richting relativeren en van de hoofdtrap ook een mooie ontmoetingsplek maken.
Dit resultaat lijkt goed te rijmen met de ontwerpbenadering die het bureau zelf propageert, bijvoorbeeld in de recente publikatie Move. UN-Studio interesseert zich voor organisatie en technische ondersteuning van het ontwerpproces op zo’n manier dat uit een veelheid aan informatie een nieuwe architectuur kan ontstaan. “Move is about redefining typologies of organisational structures on all levels”, stellen Van Berkel en Bos in een toelichting op dit boek. Wat hen daarbij voor ogen staat is het diagram van de manimal, de digitale kruising van leeuw, mens en slang die is afgedrukt op de cassette waarin de drie boekdelen van Move worden verkocht. Museum Het Valkhof mengt op een vergelijkbare manier verschillende architectonische geno-typen en dat maakt dit gebouw van UN-Studio tot een geslaagd voorbeeld van een interessante ontwerpstrategie.
NOOT
1 Zie het artikel van Liesbeth Melis ‘Prijsvraag Museum Nijmegen. Onzorgvuldig opdrachtgeverschap’ in de Architect 1995/10, p. 22/23.
