Het museum is gesitueerd in het centrum van Helsinki en wordt omringd door het parlementsgebouw in het westen, het station van Eliel Saarinen in het oosten en de Finlandia hal van Alvar Aalto in het noorden. Verschillende stedelijke grids komen hier bij elkaar. Dit gegeven in combinatie met de nabijheid van deze monumenten en de driehoekige vorm van het terrein die een opening biedt naar de Toölo baai in de verte, daagde uit tot een gebouw dat zich hier schrap zou zetten. Het concept van Chiasma, het motto waaronder het prijsvraagontwerp werd ingezonden, bestaat uit een bouwmassa die zich met de geometrie van de stad en het landschap vervlecht. Een impliciete ‘culturele’ lijn verbindt het gebouw met de Finlandia hal terwijl een ‘natuurlijke’ lijn vanuit het gebouw naar het achterland en naar de Toölo baai loopt. De baai mondt uit in een inham, die reikt tot aan het gebouw. Langs de zuidzijde van het water kunnen nieuwe ontwikkelingen plaatsvinden. De Finlandia hal wordt in het water weerspiegeld. De inham van de Töölo baai grenst aan het museum en wordt er mee verweven. De rechthoekige vijver die aan de westgevel van het gebouw grenst is het begin van een watercirculatiesysteem dat langzaam vervalt. Het kabbelende geluid van stromend water begeleidt de voetganger dwars door het gebouw. De passage is het hele jaar opengesteld. Deze vijvers worden bij vorst niet leeg gemaakt, maar zijn zo ontworpen dat ze de uitzetting die ijsvorming met zich meebrengt kunnen trotseren. Hierbij is een detaillering toegepast die Eliel Saarinen voor het eerst ontwierp, ’s Nachts reflecteert de westelijke vijver het licht vanuit het museum. Gedurende de vroege avonduren in de wintermaanden gloeit aan de westzijde het licht dat ontsnapt aan het interieur en nodigt mensen uit naar binnen te gaan. Het museum is zo ontworpen dat het een ‘nachtelijke ruimtelijkheid’ uitdrukt.
Als museum doet het een poging een variëteit aan ruimtelijke ervaringen te bieden. Gezien de grote variatie van de kunstwerken is geprobeerd te anticiperen op de behoeften van verschillende kunstenaars zodat de werken maximaal tot hun recht kunnen komen.
Een tentoonstellingsruimte die werkt voor een expressieve en onvoorspelbare kunstenaar als Vito Acconci, moet ook werken voor kunstenaars als Agnes Martin en Richard Tuttle. Het algemene karakter van de zalen, die bijna rechthoekig zijn met een gebogen wand, zorgt voor een stille maar ook dramatische achtergrond voor het tentoonstellen van hedendaagse kunst. De zalen zijn stil, maar beslist niet statisch; ze worden gedifferentieerd door hun onregelmatigheid.
Typerend voor Helsinki is het horizontale licht van de noordelijke breedtegraad. De lichte variaties in vorm en afmeting van de zalen voortkomend uit de zachte gebogen vorm van het gebouw laat natuurlijk licht op verschillende manieren binnen. Op asymmetrische wijze wordt een beweging door een reeks van ruimtelijke sequenties veroorzaakt. Het totaal is als het ware een licht scheef getrokken ‘galerij van zalen’. De vloeiende ruimte komt voort uit enerzijds de inkeping die het horizontale licht vangt en anderzijds de continuïteit van de interne ruimte. Deze gebogen, zich voor het oog ontvouwende sequentie zorgt voor zowel mysterieuze als verrassende aspecten, die niet bestaan in een typische een- of meerduidig geladen othogo-nale rangschikking van ruimtes. In plaats hiervan wordt de bezoeker geconfronteerd met een zich voortdurend ontvouwen van oneindige series van veranderende perspectieven die de interne ervaring verbinden met het totaalconcept van vervlechting oftewel Chiasma.
Dit ruimtelijk systeem met een open einde veronderstelt een expansie die verder gaat, in tegenstelling tot een rechtlijnige ruimtelijke organisatie en gecentreerde compositie die de beweging van de beschouwer dicteert, of een expressionistische dynamiek die sereniteit, noodzakelijk om een bepaald type werk te beschouwen, uitsluit. De ruimtes van de in elkaar grijpende curven vermijden zowel de rigiditeit van een klassieke benadering als de excessieve complexiteit van het expressionisme. De dynamische interne circulatie, met zijn gebogen hellingbanen en trappen, staat een open, interactieve blik toe. De bezoeker wordt geïnspireerd om zijn of haar route door de zalen te kiezen. Anders dan bij een hiërarchische opeenvolgende of geordende beweging, daagt deze informele verkeerssysteem vol toevalligheden en met een open einde uit tot momenten van rust, reflectie en ontdekking.
Een ander idee, dat ten grondslag lag aan de ruimtes van het gebouw, was het creëren van stilte door de tussenliggende schaal in de architectuur te elimineren. Het kunstwerk kan de plaats van de tussenliggende schaal innemen tegen de achtergrond van de contrasterende neutrale massa van de muren. Liever dan het articuleren van kolommen, lijstwerk, raamopeningen etcetera, vindt de architectuur haar uitdrukking in details zoals de draai van een deurklink, de rand van een trap, de getoonde dikte van een glasplaat.
Een veel voorkomend probleem bij het ontwerpen van een kunstmuseum met galerijen op meerdere niveaus is dat het natuurlijke licht slechts op de bovenste galerijen binnenvalt, terwijl de onderste lagen aangewezen zijn op kunstlicht. In het Museum voor Hedendaagse kunst in Helsinki, hebben we dit probleem op twee verschillende wijzen opgelost. In eerste instantie laat het gebogen dak secundaire daklichten toe terwijl horizontaal licht naar beneden afgebogen wordt door de snede over het centrum. Aldus kan natuurlijk licht zowel hoger als lager gelegen niveaus binnendringen. Daarnaast introduceert de doorsnede van het gebogen dak met zijn ‘brekend’ daklicht een andere manier om licht naar lager gelegen niveaus te sluizen. Er is een overeenkomst tussen de interne, bijna rechthoekige ruimtes en het continue, ononderbroken oppervlak van het exterieur.
Het Chiasma schema zal ook dienen als een kunstforum, open en flexibel voor podiumachtige gebeurtenissen, performances, dans, muziek en seminars. De bijzondere situering van het café op de begane grond -geopend naar de tuin en naar de lobby- maakt het geschikt voor informele gebeurtenissen, zoals poëzie-voordrachten of ronde-tafeldiscussies. Het auditorium krijgt een glazen achtergevel en vormt daarmee een uitnodiging aan het publiek.
Vertaling Wiebe van der Wal/Redactie
