In januari van dit jaar werd de landelijke stadsvernieuwingsprijs toegekend aan het project Mariaplaats van bOb van Reeth Architecten. Mariaplaats bestaat uit 54 koopwoningen: stadsvilla's, patiovilla’s, herenhuizen en appartementen met ondergrondse parkeergelegenheid, gesitueerd op een terrein grenzend aan de Mariaplaats, tussen het centraal station en het historische hart van Utrecht. Sinds 1940 lag het terrein in de binnenstad van Utrecht braak en werd het vooral voor parkeerdoeleinden gebruikt. Vanaf de jaren zeventig richtte de stadsvernieuwing zich onder andere op dit deel van Utrecht. Toen de projectontwikkelaar van een eerder gemaakt plan failliet ging, ontstonden plotseling nieuwe mogelijkheden.
Aan het collegebesluit van de gemeente Utrecht om opnieuw te gaan bouwen op basis van het zogenaamde middeleeuwse immuniteitsmodel op het terrein aan de Mariaplaats, ligt een Cultuurhistorische Effectrapportage ten grondslag. Het Utrechtse centrum bestaat van oudsher uit een aantal kerkelijke immuniteiten, die gezamenlijk het Utrechtse kerkenkruis vormen. De burgerlijke stadsrechten golden niet binnen de immuniteit, met als gevolg dat de kanunniken er de dienst uitmaakten. Dit is ook af te lezen aan de stedenbouwkundige structuren van de immuniteiten. Grote claustrale huizen midden op grote percelen binnen dit gebied waren alle gericht op een centraal gesitueerde kerk. Deze percelen waren omringd door gesloten muren. Met de reformatie werd de katholieke godsdienst verboden en werd de uitzonderlijke positie van de immuniteiten beëindigd. Er werden nieuwe huizen bij gebouwd aan de randen van de immuniteiten waarvan de hoofdstructuur echter niet veranderde. Ze bleven besloten enclaves vol schuilkerken en vluchtwegen met de claustrale huizen in het midden.
Cultuurhistorisch bewustzijn
De gevonden middeleeuwse stedelijke structuur van het terrein is in de stedenbouwkundige randvoorwaarden vertaald. In onderling overleg tussen projectontwikkelaar, ambtenaren en bewoners is vervolgens gekozen voor de opvatting van bOb van Reeth: “De architectuur speelt zich niet af in de tijd. De tijd speelt zich af in de architectuur, in de stad. Wij hebben nooit gedacht, gehoopt dat de geest van de plek, het geheugen, zo zichtbaar in een site zou zijn ingedrukt als bij deze opdracht”. De gekozen architect was bereid te opereren binnen het spanningsveld tussen de middeleeuwse stedebouwkundige randvoorwaarden en het hedendaagse programma van de koopwoningen. De wetmatigheden die uit het proces zijn gedestilleerd, vormden uitgangspunten voor het ontwerpen. De bewuste afwezigheid van het handschrift van de architect maakt des te meer zichtbaar van het proces van totstandkoming. Historische uitgangspunten zijn bewerkt met een structuralistische stedebouwkundige onderzoekswijze van de gegroeide stedelijke morfologie. Tegelijkertijd is het project een produkt van geslaagd ontwikkelaarschap waarin woningen in verschillende hoge koopcategorieën worden samengebracht in een bouwstijl die de nostalgie van de koper prikkelt. Tevens wordt een hoog voorzieningenniveau op deze centrumlokatie aangeboden, gecombineerd met ondergronds parkeren. Door het hanteren van de bouwhistorische en archeologische uitgangspunten is de verontrusting, die bij omwonenden kan ontstaan als gevolg van de verandering die een nieuwbouwproject te weeg kan brengen, voorkomen. Zij herkennen de teruggave van een verloren gegaan stuk stad. Het gewonde stedelijke weefsel is duurzaam genezen.
In het binnengebied zijn nieuwe claustrale huizen met appartementen geplaatst. Hier is niet alleen gebouwd in hoge dichtheid, maar ook in grote nabijheid. Tussen de verschillende objecten is een aaneenschakeling van verschillende buitenruimtes ontwikkeld, die binnen de nieuwe immuniteit met elkaar in verbinding staan. De buitenruimtes verschaffen de voetgangers vanuit de stad toegang tot de woningen. Deze buitenruimtes zijn overdag openbaar gebied en zijn gedurende de nacht veilig gesloten. Het robuuste rode baksteen van het project maakt in de buitenruimtes binnen de immuniteit plaats voor wit gepleisterde gevelwanden, waarmee voorkomen wordt dat deze te somber van karakter zouden worden. Soms is echter de inrichting van de buitenruimtes te veel vormgegeven, waardoor te gedefinieerde plekken ontstaan en de haast poëtische kwaliteit van leegte tussen de gebouwde objecten te weinig gaat spreken. Desondanks is er in de directe nabijheid van de drukke historische stad een prachtige stille enclave ontstaan waar rust heerst en de tijd even tot stilstand komt.
