De architecten van MVRDV legitimeren hun opvattingen over stedenbouw graag met reeksen getallen, gepresenteerd in overdonderende grafieken en diagrammen. Ze weten deze uit te spreiden over heel Nederland en spreken losjes over de weinig aantrekkelijke oostgevel van ons land. Door de bebouwingsconcentratie in de Randstad groeit het Nederlandse volume uit tot een afgeplatte moloch. In de media trekt vooral hun pleidooi voor lichte stedenbouw, voor de centerparkisering van het land, de aandacht. Dat de lichte stedenbouw het complement vormt van de verdichting van bestaande stedelijke gebieden spreekt minder aan. Onderzoeks- of ontwerpopdrachten, waarin deze problematiek gethematiseerd wordt zijn nog schaars.
De puur cijfermatige benadering, waarin elke verwijzing naar stijl of theorie ontbreekt, wordt door MVRDV gecombineerd met humanistische doelstellingen, die een echo vormen van de in de jaren zestig en zeventig gepromote individualisering van de samenleving. Binnen de woningbouw impliceert dit een streven naar variatie in typologie. Het winnende Europan-ontwerp voor een woongebouw in Berlijn, waarmee MVRDV zich in 1993 prominent op de Europese architectuurkaart plaatste, onderzocht reeds de mogelijkheid van typologische variatie, binnen een sculpturaal stedelijk woongebouw. De optelsom van woningen met gestapelde, verschoven en gedraaide ruimtes, leverde een herkenbaar en monumentaal beeld op. Deze kwaliteiten zijn in afgezwakte vorm terug te vinden in het woon-zorgcomplex (Wozoco).
In naam van het functionalisme
Het functionalistische stedenbouwkundig plan van Van Eesteren vormt in Osdorp nog steeds het toetsingskader voor nieuwe ingrepen. Temidden van de rond hoven georganiseerde woningbouw strekt een brede strook met voorzieningen zich uit tot aan de stadsrand. Het Wozoco vormt nu het sluitstuk van deze strook. Tegelijkertijd maakt het de stadsrand bestaande uit hoogbouw langs de Ookmeerweg compleet. De enveloppe, waarin het plan van Van Eesteren op deze locatie voorziet, is te klein voor het gevraagde aantal van 100, bij voorkeur zon-georiënteerde woningen, waarvan de breedte van 7.20 meter gegeven is. De stedenbouwkundige wens om de entree opzij te leggen, tegenover het wijkcentrum, tast aan de westzijde de rechthoek van de galerijflat aan. Het aantal van dertien woningen, dat geen plaats kon vinden binnen deze enveloppe is met een staalconstructie aan de galerijflat gehangen. Daardoor kan de grond om de flat openbaar gebied blijven.
De aanhangblokjes omvatten tweemaal vier, éénmaal twee en éénmaal één woning. Het was een vereiste dat de wooneenheden zoveel mogelijk met de woon- en de hoofdslaapkamer op de zuidzijde georiënteerd zouden worden. Zodoende vormen de aanhangwoningen aan de noordzijde nu de voorposten van de stadsrand. Vanuit deze voorposten hebben de bewoners een prachtig uitzicht over de weilanden. Aan de overkant van de Ookmeerweg vormt een zich tot villadorp transformerend woonwagenkamp een aardige illustratie van spontane lichte stedenbouw, als tegenhanger van het stedelijke Wozoco.
Bij de verdeling van de aanhangwoningen over de gevel is met name rekening gehouden met de bezonning. Bovendien mocht het laagste blokje niet te laag hangen. Deze verdeling brengt kleine verschillen aan in de verder strikt identieke galerijen. De woningen die tegenover de aanhangwoningen liggen, zijn uit privacy overwegingen meer gesloten naar de galerij toe en hebben een andere plattegrond. In overeenstemming hiermee is de gevelindeling aan de zonzijde gewijzigd. De balkonbreedte is hier bovendien afhankelijk van het aantal deuren c.q. kamers dat er aan grenst. Diepe balkons hangen aan de woningscheidende wanden, brede balkons zijn in het midden van de woningen geplaatst. De kleurstelling en de toegepaste hekwerken zijn juist weer onafhankelijk van het type, waardoor de variatie nogmaals, zij het marginaal, vergroot wordt.
Consistente uitwerking
In totaal kent het complex 21 verschillende woningtypen, inclusief de woningen in het kopgebouw boven de entree, waarin onder andere gestapelde bungalows opgenomen zijn. Geprobeerd is de ruimtelijkheid van de woningen te optimaliseren door het openlaten van de diagonaal. De aanhangwoningen daarentegen zijn oost- of west georiënteerd. Het puzzelen met voorschriften, woning- en pui-indelingen, waarin MVRDV bijgestaan werd door Bureau Bouwkunde, heeft geresulteerd in een transformatie van de expressie van de galerijflat. Het seriematige, oneindigheid suggererende, monotone karakter van dit gebouwtype is met behulp van een aantal samenhangende, minutieuze operaties verdwenen. Het resultaat is een monumentaal, karakteristiek stedelijk gebouw, waarin de individualiteit van de woningen tezamen een raadselachtig, alleen voor de ontwerpers nog inzichtelijk beeld opleveren.
Concept, constructie en expressie vormen in dit eerste door MVRDV gerealiseerde gebouw een consistent geheel. Het pragmatisch-functionele concept van de aanhangwoning is letterlijk uitgevoerd. Hierbij is gebruik gemaakt van een constructieprincipe dat gebruikelijk is bij het bevestigen van balkons. Het stalen skelet van het aangehangen volume is door middel van ingestorte voorgespannen stalen staven aan de woningscheidende wanden bevestigd. Juist door voor het uitkragende volume gebruik te maken van de gangbare constructieverhouding van 1:2 wordt het hangende karakter in het beeld zo sterk benadrukt. Deze methode is gerepeteerd in de diepe balkons. Het werken met herhaling van thema’s, modulaties, ritmiek en kleurnuances binnen één sterke contour roept associaties op met een doorgewerkte muzikale compositie.
De bewerkingen die de ontwerpers uitvoeren op basis van de functionalistische stedenbouw van Van Eesteren strekken zich uit tot de behandeling van het maaiveld. Het groene grasveld is vervangen door een stenen dek. In het platte vlak herhaalt zich hier het pragmatische, getalsmatige compositorische spel. Het budget stelde beperkingen aan het aantal beschikbare tegels. De ontwerpers hebben dit opgelost door het invoeren van plantvakken, waarin het groen oprukt. Niet vanuit het weiland, maar vanuit de singel zodat het voorplein en de entree hun stedelijke karakter behouden en het groen de aansluiting bewerkstelligt met de voorzieningenstrook.
Aanvankelijk was het Wozoco bedoeld voor 55-plussers. Door inkrimping van het nabij gelegen bejaardentehuis ligt de gemiddelde leeftijd van de nieuwe bewoners echter rond de 80. Als pioniers uit de wederopbouw nemen ze bezit van hun woongebouw op de grens van stad en land. En mocht het gebouw door vergrijzing van het western red ceder over een aantal jaren haar vrolijke, gedistingeerde uitstraling verloren hebben, dan kunnen de huidige bewoners zonder verbouwingen plaats maken voor starters en studenten.
