Het maken van een nieuw theater in een binnenstad die wordt gekenmerkt door eeuwenoude bebouwing en een patroon van nauwe straten is een niet geringe opgave. Striptekenaar Joost Swarte, die in zijn oeuvre altijd al een fascinatie voor architectuur aan de dag heeft gelegd, maakte het eerste schetsontwerp voor de Toneelschuur in Haarlem, op het terrein waar vroeger de drukkerij van Joh. Enschedé heeft gestaan. Vervolgens kreeg Henk Döll van Mecanoo architecten de opdracht in nauwe samenwerking met de tekenaar het ontwerp verder uit te werken en werkelijkheid te laten worden.
O) Begane grond
Het ontwerp van Swarte bleek een goede grondslag voor een veelzijdig theater met een eigen café, een grote en een kleine theaterzaal, twee bioscoopzalen, een foyer, een kassa en een aantal kantoorruimtes voor het theaterpersoneel. Al deze verschillende elementen zijn in het ontwerp duidelijk herkenbaar. Swarte had in het eerste ontwerp alle onderdelen uiteengerafeld en ze in een harmonische opstelling aan elkaar geklonken. De bemoeienis van Henk Döll leidde er onder meer toe dat de kleine zaal een kwartslag is gedraaid, waardoor de foyer veel ruimer is uitgevallen dan aanvankelijk gepland. De architect legde eveneens de nadruk op goede routing en logistiek, twee cruciale componenten in het functioneren van een theater. De aanvoerroute voor de vrachtwagens die decorstukken en rekwisieten afleveren is verruimd door de aanbouw met de bioscoopzalen te verhogen, waardoor die nu op twee draagelementen rust. De weg naar de expeditiegarage is verdiept uitgevoerd. Twee vrachtwagens kunnen naast elkaar in- en uitladen.
Alle technische faciliteiten als liften en elektronica zijn samengebracht in een schijf die als een ruggengraat door het complex loopt en waarop alle verschillende onderdelen aansluiting vinden. Hierdoor is de techniek geheel gescheiden van het publiek dat zich ongestoord in de wereld van het theater kan dompelen. De grote zaal is op verzoek van de Toneelschuur uitgevoerd als een vlakkevloertheater, zonder podium. Een ruime omloop voorzien van grote houten deuren omringt de toneelruimte en de verrijdbare tribune. Deze omloop die eveneens is toegepast in de kleine zaal, een kleine replica van de grote, biedt de theatermakers ongekende mogelijkheden. De technische faciliteiten, zoals de acht loopbruggen bovenin de zaal en de regiecabine, zijn uitgevoerd volgens de wensen van de Toneelschuur. Opmerkelijk is dat in beide zalen door hoog aangebrachte ramen daglicht binnenvalt. De wegens mogelijke geluidoverlast zwaar geïsoleerde vensters zijn tijdens de voorstelling te blinderen.
Wat in de nieuwe Toneelschuur opvalt is de overdaad aan verschillende materialen die bovendien veelal van buiten naar binnen doorlopen. De bioscoopzalen zijn gevat in een staalconstructie met lila stucwerk. Gepatineerde koperen platen omhullen de kleine zaal. In de door glas afgeschermde foyer strijkt een zachte weerspiegeling van het lila en het groen over een wand van donkere Spaanse baksteen. Het gepotdekselde hout van de kassa verwijst nog naar de eenvoudigste vorm van een schuur. Al die sfeerbepalende materialen vormen een aanvulling op de in het gehele gebouw gehanteerde kleurstellingen, waarin duidelijk de signatuur van Swarte is te herkennen: magenta deuren, een oranje wand in de toiletruimte, een hoge grijze 'knuffelmuur’ van gecapitonneerd sky-leder in het café en in de bovenste bioscoopzaal.
De nog vrijwel onbeproefde, maar in dit geval vruchtbare samenwerking tussen striptekenaar en architect heeft geleid tot een theater waarin ook buiten de zalen door allerlei doorkijkjes en verrassingen veel valt te beleven. Het gevaar dat zo’n exuberantie van materialen en kleuren leidt tot een gefragmenteerde kakofonie is bekwaam omzeild door hier en daar te vereenvoudigen, op tijd maat te houden en de detailleringen zelf hun werk te laten doen. Het theater voegt zich logisch in zijn kwetsbare omgeving. Dat voor het kantorendeel een reeks oude panden is gerestaureerd en een oude steeg is overdekt en in het complex is opgenomen, draagt bij aan het gevoel dat dit theater hier past. Het merkwaardige eindresultaat is dat Haarlem een theater heeft dat sterker de hand van Joost Swarte verraadt dan in de eerste ontwerptekeningen.
