Openbare bibliotheken maken een bloeitijd door, zeker als je bedenkt dat ze tien jaar geleden nog ten dode stonden opgeschreven, als gevolg van de opkomst van internet en kennisbanken. Het bibliotheekontwerp gaat nu nog maar ten dele over de collectie en de opslag van boeken. Minstens zo belangrijk is dat bibliotheken in toenemende mate plekken zijn waar vooral jonge ondernemende mensen elkaar ontmoeten, kennis vergaren, gesprekken voeren en ideeën tegen het licht houden. De huidige openbare bibliotheek is steeds meer een vitaal onderdeel van iedere stedelijke cultuur.
Dat geldt zeker voor de openbare bibliotheek die vorige maand onder grote publieke belangstelling in Birmingham is geopend. Het gebouw biedt plaats aan 400.000 boeken en zal naar verwachting 10.000 bezoekers per dag gaan trekken. Mecanoo heeft letterlijk een kroon op de stad gemaakt. Om dit voor elkaar te krijgen dompelde Francine Houben zich aan het begin van haar opdracht in 2008 gedurende drie dagen geheel onder in de stad. Ze vroeg zich al die tijd koortsachtig af hoe ze het gebouw kon inpassen, wat de compositie ervan zou zijn en wat het kon bijdragen aan Birmingham. Zoals we nu kunnen vaststellen, heeft deze situationistische ‘dérive’ zijn vruchten afgeworpen.
Architectuur van de stad
De bibliotheek is gebouwd op een voormalige parkeerplaats aan de noordzijde van Centenary Square, een van de grootste publieke pleinen die de stad rijk is. Het gebouw heeft een sterke stedelijke aanwezigheid die voortkomt uit de stedenbouwkundige keuzes die Mecanoo heeft gemaakt.
In de eerste plaats is de bibliotheek gedacht als een
schakel in een route die onder meer het winkelcentrum, het station en de Westside in het centrum met elkaar verbindt. Daarnaast ziet Mecanoo de bibliotheek als onderdeel van een compositie van drie palazzo’s die rond Centenary Square zijn te vinden.
De bibliotheek staat tussen een klassiek kantoorgebouw uit de jaren dertig van de vorige eeuw en het Repertory Theatre (REP) uit 1971. Samen met de bibliotheek vormen deze gebouwen een overtuigend ensemble. Geheel in lijn met het Baskerville House en het rep theater kreeg ook de bibliotheek een monolitisch uiterlijk. Mecanoo sloopte niet het theater, zoals het programma suggereerde, maar verving alleen de achterliggende ruimtes en ontwierp een theaterzaal die beide kunnen gebruiken. Sterk is de gemeenschappelijke foyer of stedelijke binnenstraat van bibliotheek en theater die een welkome begeleiding vormt van de ‘red line’ die Houben in Birmingham ontdekte.
Binnen en buiten
Het programma van de bibliotheek van 31.000 vierkante meter is door Mecanoo verdeeld over elf verdiepingen, die onderling sterk verschillen. Op de begane grond is de publieke entree gesitueerd die toegang geeft tot de verschillende bibliotheken, archieven, maar ook vergadercentrum, expositieruimte, leescafé en studie- en werkplekken op de verdiepingen daarboven. Ze bieden een serie sterk contrasterende ervaringen, die aan elkaar zijn geregen door roltrappen en liften. Deze elf verdiepingen zijn op hun beurt onderdeel van een compositie die in het exterieur een stapeling van vijf blokken laat zien. Deze blokken springen uit en in. Drie verdiepingen lopen uit op terrassen waar bloementuinen zijn aangelegd. Vanaf deze plateaus wordt de bezoekers een adembenemend uitzicht op de stad geboden, een eigentijds ‘panorama Birmingham’.
Opmerkelijk is dat de bibliotheek een ondergrondse verdieping heeft. Ook op dit punt maakt Houben optimaal gebruik van wat ze aantrof in Birmingham, namelijk een sterk reliëf en een infrastructuur die voor een deel in tunnels is ondergebracht. Op deze verdieping zijn de muziek- en kinderbibliotheek gesitueerd. Je bereikt die via een sequentie van terrassen (begane gronden) en roltrappen. Deze ruimte is een van de sterkste in de bibliotheek. Ze geeft de bezoekers het gevoel eerder naar een lager gelegen begane grond te gaan dan af te dalen in een kelder.
De kinderbibliotheek strekt zich voor een deel onder het plein uit. Op het plein tegenover het gebouw ligt een verdiepte, cirkelvormige hof. Deze ruimte brengt licht in de kinderbibliotheek, maar kan ook worden gebruikt voor concerten en lezingen. Op deze manier maakt het gebouw aan voorbijgangers duidelijk wat in het gebouw is te vinden. Maar de hof voegt ook iets toe aan de beleving van het gebouw, omdat je zo niet alleen naar boven, maar tevens naar beneden kunt kijken. De overgang van plein naar gebouw is verder versterkt door de enorme overstek van de eerste en tweede verdieping boven de entree.
Verticale circulatie
De bibliotheekvloeren kennen een open opzet die de bezoekers een ontspannen gevoel bezorgen. Deze open verdiepingen liggen rond een serie atria die op elkaar zijn gestapeld en alle circulatie in het gebouw in zich opnemen. De zevende verdieping met de ‘secret garden’ wordt ontsloten door een glazen lift. Op de daaronder gelegen verdiepingen zijn vier rotonda’s op elkaar gestapeld. Ze variëren in omvang en liggen ten opzichte van elkaar verschoven. Ze vormen het hart van het gebouw en maken van het gebouw een stedelijk theater dat zich over vier verdiepingen uitstrekt. De atria vormen een ontwerpprincipe dat op gespannen voet staat met het idee van een open plattegrond. Ze brengen licht en lucht diep het gebouw in en maken het de bezoekers mogelijk in een oogopslag alle verdiepingen en roltrappen te zien. De laatste schieten onder verschillende hoeken kriskras door deze atria. Ze bezorgen je het gevoel dat je je in deze bibliotheek nergens aan het stedelijke gewoel kunt ontrekken. De begane grond vormt een publieke arena en heeft weinig weg van een openbare lounge of een rustig gebied, wat je misschien zou verwachten van een bieb.
Overigens zijn in het gebouw vele plekken te vinden waar je in alle rust kan studeren. In de regel liggen deze wat verder van de atria weg. Mecanoo definieerde samen met de opdrachtgever acht tot tien verschillende manieren van studeren, leren en onderzoeken en creëerde daar uiteenlopende plekken voor. Ook kent het gebouw een opbouw: hoe hoger je gaat in het gebouw, hoe rustiger het wordt. Dit culmineert in de ‘secret garden’ op de zevende verdieping. Het resultaat is een gebouw waarin het spektakel nooit ver weg is, maar waarin het tegelijkertijd goed toeven is. Een goed voorbeeld zijn de zitplaatsen die rondom aan de binnengevels van het gebouw zijn aangebracht. Hier kun je lekker in het zonnetje en met uitzicht op de stad kennis nemen van de jongste wetenschappelijke publicaties. Tegelijkertijd ben je als lezer en gebruiker onderdeel van een theaterstuk dat zich afspeelt in een altijd druk gebouw.
Gevel van overlappende cirkels
Het geraffineerde spel dat Mecanoo speelt tussen interieur en exterieur, keert ook terug in de gevel die vooral bij Engelse critici op bezwaren stuitte. Dat laatste komt voort uit de bezwaren die Cabe eerder tegen deze gevel formuleerde en die betrekking hadden op de overtuigingskracht ervan. Echter ook wordt Houbens verwijzing naar de plaatselijke traditie van ‘jewelery manufacturing’ niet serieus genomen.
Hoe zwaarwegend beide bezwaren wellicht ook zijn, ze gaan voorbij aan het feit dat de vorm in dit geval ook een functie heeft. De gevel bestaat uit glazen gevelpanelen die van plafond tot vloer lopen. Voor deze glazen binnengevel is een tweede gevel aangebracht die bestaat uit twee stelsels van elkaar overlappende cirkels, in zwart en in zilvergrijs, die een spel spelen met de cirkels in de plattegrond en met de industriële erfenis van de stad. Deze voile verhindert dat je het gebouw inkijkt, maar omgekeerd heb je vanuit het gebouw ongehinderd doorzicht op het stedelijke landschap. Daarnaast zorgen de ringen voor een spel van licht en schaduw op de vloeren, dat wisselt met de seizoenen en de weersomstandigheden.
De Engelse critici stellen dat de gevel geen functie heeft. Had ze een rol willen spelen in het temperen van de zon, dan had de dichtheid van de cirkels veertig procent groter moeten zijn. Zowel qua engineering als budget bleek dat niet haalbaar te zijn. Maar dat betekent niet dat de gevel alleen een ‘heraldic function’ heeft zoals Ellis Woodman in zijn overigens mooie kritiek in Building Design schrijft. Voor Houben staat de bibliotheek in een verder anonieme grootstad. Het interieur kent daarentegen een overweldigende ruimtelijke rijkdom. De gevel is het membraan dat tegelijkertijd het gebouw een sluiter geeft en de stad vanuit het gebouw op iedere verdieping zeer nabij maakt.
Ook het proces is een illustratie van de kracht die Mecanoo tentoonspreidt. Mecanoo won de opdracht in 2008, in een competitie waarin ze onder meer oma en Foster versloeg. Deze prijsvraag volgde op een ontwerp dat Rogers in 2002 had gemaakt op een perifere locatie en dat was afgeschoten nadat Labour plaats had moeten maken voor een coalitie van conservatieven en liberalen. Niet geheel toevallig was in 2008 de angst reëel dat de eerstvolgende gemeentelijke verkiezingen dit project zouden kunnen torpederen. Het project diende derhalve in aanbouw te zijn, voordat deze nieuwe verkiezingen werden gehouden. In extreem korte tijd is het ontwerp bestekklaar gemaakt. Zo werd de aannemer al drie maanden na de architect gekozen. En Mecanoo diende het gebouw in slechts negen maanden te ontwikkelen. Ze is daar op een bewondering afdwingende manier in geslaagd. Het project is op tijd en zelfs onder het beschikbare budget gerealiseerd. Tegelijkertijd is het een van de mooiste bibliotheken die ik de laatste tijd heb gezien. Dit onderstreept bovendien Houbens punt dat als je internationaal succesvol wilt zijn, je bureau een stabiele basis moet vormen.
