De laatste maanden zwelt de roep aan om een overheid met een visie op het land. Onderliggend is de gedachte dat van een visie bij de overheid tot op heden weinig sprake is. En inderdaad, visie, aldus minister-president Mark Rutte in 2013, is als een olifant die het uitzicht belemmert. Wie visie zoekt, kon in zijn ogen maar het beste naar de oogarts gaan. Hij is daar overigens niet de enige in. Invloedrijke politieke denkers als VVD’er Frits Bolkestein en PvdA’er Cees Schuyt gingen hem daarin voor.
Einde grote verhalen
Het komt voort uit een tijd waarin vraagtekens werden gezet bij de zogenoemde grote verhalen. De Franse filosoof Jean-François Lyotard beweerde al eind jaren zeventig dat deze grote verhalen ten einde zouden zijn. En dan met name de verhalen die de vooruitgang, de bevrijding en de emancipatie van de mens centraal stellen. Denksystemen die pretenderen dat de mensheid orde op zaken kan stellen en de samenleving of ruimte kan ordenen, kunnen als verouderd worden beschouwd, aldus Lyotard.
Vooruitgang, emancipatie en bevrijding
De verhalen van vooruitgang, emancipatie en bevrijding zijn inderdaad achterhaald, zeker als je je realiseert hoe sterk ze zijn verbonden met deterministische vooroordelen en koloniale exploitatie. Maar waarom daarmee ook de grote verhalen zelf dienen te worden afgeschaft, blijft een raadsel. Aan nieuwe grote verhalen is wel degelijk nood, al is het alleen maar om de situatie waarin we ons nu bevinden op te helderen. Gezien de problemen waarvoor we staan, zou je kunnen bedenken dat we verhalen nodig hebben die nog groter zijn.
Grote opgaven
Het College van Rijksadviseurs is zich hiervan terdege bewust, getuige het verhaal dat ze in Panorama Nederland schetst over de toekomst van Nederland in 2050. Het is een antwoord op de grote opgaven waar Nederland voor staat: de opwarming van de aarde, de energietransitie, de landbouw, de voedselvoorziening en het woningvraagstuk.
Ruimte van samenkomst
Onder dit verhaal ligt de stellingname dat je deze grote opgaven met elkaar dient te verbinden. In de ruimte komen alle problemen samen en kun je verbanden beginnen te zien, aldus rijksbouwmeester Floris Alkemade recent tijdens een talkshow waarmee Panorama Nederland werd afgesloten. De olifant van Rutte is hier heel ver weg.
Krachten bundelen
Het is een briljante gedachte. De huidige problemen groeien ons boven het hoofd. De manier waarop we er tot nu toe mee wegkwamen, werkt niet meer. Door samen te komen en de krachten te bundelen, kun je veel sterker werken aan de grote opgaven die op ons afkomen. Het is een breuk met opvattingen dat stedenbouwkundigen de maatschappij niet kunnen construeren en eerder moeten functioneren als sensoren van de samenleving.
Verschillen tussen mensen
Het idee dat de stad een plek is waar verschillende mensen samen komen, komt voort uit een lange Europese traditie. Essentieel is dat daarbij geen rekenschap hoeft te worden afgelegd over etnische verschillen, verschillende talen of uiteenlopende gewoontes.
Uiteenlopende belangen
Gemakkelijker wordt het er daar niet mee, dient er gelijk bij gezegd te worden. Want als mensen samenkomen in die ruimte, is dat geen vrijblijvende aangelegenheid. Rond de vraag hoe je die ruimte vorm geeft, doemt direct een eerste dilemma op. Willen we een ruimte waarin de samenleving zich vormt via eenvoudige overeenkomsten tussen uiteenlopende belangen? Of vallen we terug op de nostalgie van woonstadjes met sociale relaties en participatie?
Gemeenschap of machine
Niet minder interessant is een tweede dilemma: zien we die plaats van samenkomst als een gemeenschap, als een plek waar we een gelukkig leven leiden? Of juist als een machine, als een plek waar we met de minste belemmeringen kunnen ondernemen en handel kunnen bedrijven?
Groene metropool of Randstad
Kortom, willen we van Nederland een groene metropool maken of vallen we terug op het aloude idee van de Randstad? Als je gaat voor de groene metropool, zul je geheel andere beslissingen nemen dan wanneer je blijft uitgaan van de Randstad. Groene metropool is een even aantrekkelijk als eenvoudig begrip, maar heeft grote implicaties op de manieren van bouwen, de leefwijzen en de maatschappelijke organisatie. De kans is dan ook groot dat we terugschrikken en deze keuze wederom ontlopen. De olifant van Rutte staat immers nog steeds op de gang.
