Tekst Rijnboutt
Dát er iets moet gebeuren, is overduidelijk. De wooncrisis, met een tekort van een miljoen woningen, vormt een van de grootste actuele opgaven. Oplossingen worden gezocht in nieuwbouw, sloop-nieuwbouw of het transformeren van woningen en leegstaande gebouwen.
Waar de Woontop toekomst ziet in efficiënt gebouwde uitbreidingswijken in de resterende groengebieden, had eerder dit jaar in Nieuwsuur Rijksbouwmeester Francesco Veenstra zijn reserves. Bouwen in het weiland vraagt om grote investeringen in de infrastructuur waarvoor de belastingbetaler, en niet de markt, zal opdraaien. Wijzend op de planning van nieuwe wijken in laaggelegen gebieden, stelde hij: 'Als je daar wilt bouwen, moet je ook geld reserveren om mensen droge voeten te laten houden.'
Door verduurzaming te koppelen aan verdichting met nieuwe woontypologieën voor een veranderende samenleving, slaan we twee vliegen in één klap”
Ook Veenstra’s voorganger, rijksbouwmeester Floris Alkemade, mengde zich in de discussie over de woningbouwproblematiek. Volgens Alkemade ligt de oplossing grotendeels in het transformeren van de bestaande woonvoorraad. Het klimaatakkoord schrijft voor dat in 2050 alle vastgoed in Nederland energieneutraal moet zijn, terwijl 85 procent van de gebouwen die we dan hebben er nu al staan, aldus Alkemade. Door verduurzaming te koppelen aan verdichting met nieuwe woontypologieën voor een veranderende samenleving, slaan we twee vliegen in één klap.
Vernieuwbouw
Door de wederopbouwperiode raakten we gewend aan de voordelen van een lege kavel en uitbreidingslocaties in lage dichtheden, bij voorkeur in het weiland. Onze tijd vraagt echter, met zijn aandacht voor duurzaam gebruik van de beschikbare ruimte, om een terugkeer naar vernieuwbouw. Tot aan de industriële revolutie was dit de standaardpraktijk in de bouw. Hoewel de term niet vaak wordt gebruikt en geen eenduidige betekenis heeft, wordt er doorgaans mee bedoeld: het zodanig renoveren van een bestaand gebouw dat de kwaliteit vergelijkbaar wordt met nieuwbouw.
Vernieuwbouw biedt een duurzaam alternatief voor de traditionele sloop-nieuwbouwaanpak. Het concept gaat verder dan simpele renovatie: het betreft het doorontwikkelen van bestaande structuren, waarbij oorspronkelijke elementen zoveel mogelijk behouden blijven. Dit vraagt om creativiteit en innovatie van architecten en bouwkundigen, die binnen de beperkingen van bestaande gebouwen moderne woonbehoeften en duurzaamheidseisen moeten integreren.
Rijnboutt heeft ruim dertig jaar ervaring met vernieuwbouw. Het Ensemble Wolters-Noordhoff in Groningen (1988), Thorbecketoren (Bellavista) in Den Haag (2016) en Lindershof in Dordrecht (2023) zijn slechts enkele voorbeelden van het transformeren van kantoren, warenhuizen en fabrieken tot woningen.
Actuele projecten zijn de transformatie van het C&A-warenhuis aan de Herestraat in Groningen tot een multifunctioneel ensemble en de herontwikkeling van het gemeentelijk monument Inde Lanscroon – het voormalige warenhuis van Vroom & Dreesmann en later Hudson’s Bay – in Maastricht tot een multifunctioneel complex met winkels op de onderste lagen en woningen daarboven.
Ruimtelijke, ecologische en sociale voordelen
Op een hoger schaalniveau biedt het vernieuwen, transformeren en verdichten van de bestaande stad talrijke voordelen. Deze aanpak, waarbij weinig tot niet hoeft te worden gesloopt, creëert nieuwe woningen en voorzieningen zonder extra infrastructurele investeringen. Het resulteert in lagere maatschappelijke kosten, voorkomt verspilling van groene ruimte en vermindert de CO2-voetafdruk.
Anders dan bij grootschalige sloop-nieuwbouwprojecten, die vaak hele gemeenschappen ontwrichten, blijft bij stedelijke transformatie en vernieuwbouw de sociale structuur in bestaande wijken behouden. Bewoners blijven in hun vertrouwde buurt, terwijl hun leefomgeving geleidelijk verbetert. De hoge dichtheid en het aanbod van collectieve voorzieningen bieden bovendien betere oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen, zoals vereenzaming en vergrijzing.
Ook bouwen in het weiland kan sociaal ontwrichtend zijn, vooral voor naoorlogse wijken. Het aanbod van ‘een nieuwe plek in het groen’ verleidt welgestelde bewoners tot verhuizen. Dit heeft nadelige gevolgen voor de achterblijvende, minder draagkrachtige bevolking.
Tot slot biedt transformatie van het bestaande bij uitstek kansen voor het creëren van gemengde woon- en werkgebieden – een opgave die stedenbouw en architectuur combineert. Het bestaande stedelijk weefsel blijft niet alleen intact, maar wordt versterkt door nieuwe functies. Bijkomend voordeel is dat het de historische gelaagdheid van de stad intensiveert, wat leidt tot een rijker straatbeeld met meer architectonische diversiteit.
Direct resultaat
De eigen praktijk laat zien hoe divers deze opgaven zijn. Het kan gaan om het programmatisch mengen, verbeteren en actualiseren van verouderde kantoor- en bedrijventerreinen (Backer+Rueb in Breda, Laakhaven Centraal in Den Haag), winkelcentra (Centrum Schalkwijk in Haarlem, Centrum Overvecht in Utrecht) en naoorlogse woonwijken (Lodewijk van Deysselbuurt in Amsterdam).
Bij de transformatie en verdichting van deze gebieden naar toekomstbestendige woon- en werkomgevingen werkt alleen Rijnboutt al aan een productie van ongeveer 20.000 woningen. Vertaald naar landelijke schaal wordt dan duidelijk: voor de beoogde 100.000 woningen van de Woontop is uitbreiding van de stad niet nodig.
Terugblikkend op een eeuw ruimtelijke ontwikkeling in Nederland valt op hoe buitensporig er met ruimte is omgegaan. Als we zo doorgaan, is binnen honderd jaar alle open ruimte volgebouwd. Rijnboutt pleit voor een andere aanpak: een strategie gericht op verdichting en vernieuwbouw, transformatie en binnenstedelijke ontwikkeling. Deze benadering sluit naadloos aan bij het streven naar een duurzame, leefbare en toekomstbestendige samenleving. Met vereenvoudigde regelgeving en passende financiële stimulansen heeft deze aanpak direct resultaat.
