In mijn jeugd bracht ik veel tijd door op het strand van Rockanje. Als de gelegenheid zich voordeed, liet mijn moeder me het huis zien waar ze in haar jeugd enige tijd in isolement had doorgebracht. Het was een koloniehuis, een van de vier die in Oostvoorne speciaal voor kinderen waren gebouwd. De eerste was de Rotterdamsche Gezondheidskolonie, geopend in 1885. Mijn moeder werd er behandeld voor een bronchitis. Maar kinderen kwamen er ook om aan te sterken na ondervoeding.
Ons Genoegen
Mijn moeder bewaarde goede herinneringen aan haar tijd in Ons Genoegen, aan de Noordweg. Ze zag het als een vakantie, de enige die ze in haar jeugd zou meemaken. Tot op hoge leeftijd zat ze graag in de zon en poetste ze haar huis grondig schoon. Toen ze trouwde nam ze een huis met grote ramen waar het zonlicht diep naar binnen viel.
Groeiende welvaart
In de jaren zeventig werden deze instellingen en andere gezondheidskolonies gesloten. Ze waren door de groeiende welvaart en de verbeterde gezondheidszorg overbodig geworden. Ook het pedagogische mantra van ‘Rust, reinheid en regelmaat’ ging in de vrolijke jaren zeventig steeds meer klinken als iets van vroeger. Gebouwde omgeving en gezondheid werden definitief van elkaar losgekoppeld.
Sociale onthouding
Fysieke ruimte speelde ooit een enorme rol in het behandelen en het genezen van zieken. Steden werden zo ontworpen dat ze het risico op de verspreiding van besmettelijke ziektes verkleinden. Dat veranderde pas na de komst van vaccins, antibiotica en massale inentingen. Covid-19 is echter een ziekte waar voorlopig nog geen behandelmethode voor is. Zodoende vallen we noodgedwongen terug op de oude fysieke maatregelen: sociale onthouding of social distancing, vrijwillige quarantaine of verplichte isolatie. Ongetwijfeld zullen we op den duur ook de steden gaan aanpassen.
Ruimtelijke buffers
De gebouwde omgeving is hét middel geworden om de verspreiding van het virus te controleren en om de curves van het ziekteverloop af te vlakken. Quarantaines kun je het beste definiëren als ruimtelijke buffers die voor bepaalde tijd worden ingesteld. Het is denkbaar dat ze over een bepaalde periode, hoe lang weet niemand, weer kunnen worden opgeheven. Ik acht het echter waarschijnlijker dat ze onderdeel zullen worden van het vaste repertoire.
Quarantaine
Als dat zo is, dan zullen we moeten nadenken over hoe we onze steden bouwen. Quarantaine kent een lange geschiedenis, van de lepralijders in boten op de Rijn tot de immigranten in havensteden als New York en Rotterdam, de ruimtevaarders van NASA na hun maanreizen en de bevolking van Chernobyl na de meltdown. Dankzij het corona-virus worden wij nu ook met dit fenomeen geconfronteerd. Echter gelet op de te verwachten verspreiding van nieuwe virussen, naast de toegenomen resistentie tegen antibiotica en de opkomst van bioterrorisme zijn we er bepaald niet van af.
Ontwerpopgave van jewelste
Nu de epidemie een pandemie is geworden en het virus zich steeds verder verspreid, doemen nieuwe vragen op. Doordat scholen sluiten, ziekenhuizen de toestroom van patiënten niet aankunnen en het van huis uit werken verreweg de voorkeur geniet, veranderen de leefwijzen in onze samenleving. Gezien de maatschappelijke implicaties ligt een ontwerpopgave van jewelste op ons te wachten.
Hoge besmettingsgraad
Dat zal nog een hele tour worden. Het aantal corona-ontkenners, dus mensen die beweren dat corona zo iets is als een gewone griep, is nog steeds verontrustend hoog. Ofschoon covid-19 vele malen dodelijker is dan een “gewone griep”, is de mortaliteit niet zo hoog als bijvoorbeeld Ebola of Sars. Maar wat dit virus onderscheidt van alle andere virussen, is de extreem hoge besmettingsgraad. Aan de vergelijkbare Spaanse griep van 1918 leden wereldwijd 500 miljoen mensen en gingen uiteindelijk 50 miljoen mensen eraan dood.
Corona is suburbane ziekte
Een andere uitdaging is dat corona niet zozeer een stedelijke, maar een suburbane ziekte is, dus een ziekte die woekert in de voorsteden en op het platteland. Drie onderzoekers van een Canadese universiteit rapporteerden onlangs op welke manier de verspreiding van het virus in Duitsland begon. Een functionaris van een auto-onderdelenfabriek uit de periferie van Wuhan (China) reisde eind vorig jaar naar de hoofdvestiging van het bedrijf in landelijk Beieren om te helpen bij een training voor het personeel daar. Pas toen ze terugkeerde in China, werd ze gediagnosticeerd, maar was het kwaad al geschiedt.
Verstedelijkt platteland
Dit is niet het verhaal van verbindingen tussen globale steden maar van de overdracht tussen het verstedelijkte platteland van China en dat van Duitsland. Van dit soort gebieden weten we eigenlijk heel weinig, het zal nodig zijn dit soort landschappen beter in het vizier te krijgen. Het recente pleidooi van Rem Koolhaas en Samir Bantal om de aandacht te richten op het platteland, is niet alleen actueel, maar klinkt plotseling ook verrassend en uitermate urgent.
Waarde versus risico van verdichting
Ongetwijfeld zullen er de komende periode een groot aantal heilige huisjes aan gaan. Verdichting is er zo een. Een debat over de waarde versus de risico’s van verdichting is urgenter dan ooit. Covid-19 vormt een enorme uitdaging voor toekomstige verstedelijking strategieën. Het gevoerde stedelijk beleid van de afgelopen jaren is in het licht van de besmettelijke ziekte misschien toch net even wat minder wenselijk dan voorzien.
Digitale infrastructuur
Voor de corona-crisis zijn zowel fysieke als digitale antwoorden vereist. Om met de laatste te beginnen, kun je denken aan de verdere uitbouw van de digitale infrastructuur waarmee we met elkaar zijn verbonden, maar tegelijkertijd sociaal gezien afstand kunnen bewaren. Dit kan het equivalent zijn van de straten en rioleringen waarmee in de negentiende eeuw ziektes als cholera en typhus werden bestreden.
Openbare ruimte
Parallel daaraan is de openbare ruimte aan een fundamentele herwaardering toe. Sinds de jaren negentig is het publieke domein aan zijn lot overgelaten. Daarom zitten we nu met de gebakken peren. Afgelopen week is al uitgebreid gewezen op de verwaarlozing van sectoren als gezondheidszorg, onderwijs en reiniging, waarvoor we nu ’s avonds op onze balkons staan te klappen.
Publieke toiletten
Maar het kan ook in kleine dingen zitten. Afgezien van stations, is in Nederland bijvoorbeeld een groot gebrek aan veilige, schone en publiek toegankelijke toiletten. Om het gevaar van infectie door covid-19 te bezweren heeft de regering ons opgeroepen de handen goed en zorgvuldig te wassen, als we hebben gekucht, onze neus gesnoten of op een liftknop hebben gedrukt. Maar hoe doe je dat als publieke toiletten ontbreken?
Verstoring van ecosystemen
Tot slot dit. Afgelopen weken hoorde ik veel mensen zeggen dat de verspreiding van het virus goed uitwerkt op de luchtkwaliteit. Maar dienen we niet eerst de vraag te stellen of en in hoeverre de verspreiding van het virus en onze betrekkelijke weerloosheid daartegen te maken heeft met de vele verstoringen van onze ecosystemen? Heeft de klimaatverandering invloed op onze gezondheid? Gaat het ten koste van kwetsbare bevolkingsgroepen? Heeft de pandemie waarmee we nu worden geconfronteerd, te maken met de opwarming van de aarde? Zullen we in staat zijn lessen te trekken uit wat we nu meemaken?
